Porażka reform ostatniego przywódcy ZSRR Michaiła Gorbaczowa, osłabienie władz w Moskwie i obalenie komunizmu w krajach bloku wschodniego umożliwiły uzyskanie niepodległości przez republiki tworzące ZSRR.
Od 1922 Związek Radziecki (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) był oficjalnie związkiem państw o tym samym ustroju, rządzonych przez lokalne partie komunistyczne. W rzeczywistości był supermocarstwem rządzonym przez KPZR (Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego), w którym republiki związkowe i ich partie komunistyczne były podporządkowane władzom centralnym. Liczba republik zmieniała się w czasie istnienia ZSRR, ostatecznie było ich 15 (z czego największa i najsilniejsza była Rosyjska Federacyjna Republika Radziecka).
Geneza
– tendencje niepodległościowe w części republik związkowych ZSRR, przede wszystkim „republikach bałtyckich” (Litwie, Łotwie i Estonii) i kaukaskich (Gruzja, Armenia)
– konflikty wewnątrz KPZR (podział na „konserwatystów” – przeciwników zmian i „reformatorów”; zmiana pokoleniowa na stanowiskach kierowniczych – pojawienie się tzw. młodych sekretarzy – działaczy komunistycznych mających około 50 lat, czyli o wiele mniej niż dotychczasowi przywódcy)
– niewydolność gospodarki ZSRR (zacofanie technologiczne, koncentracja na przemyśle ciężkim i zbrojeniowym; koszty wyścigu zbrojeń – 25% budżetu ZSRR przeznaczone na cele wojskowe!)
– porażka interwencji w Afganistanie i przegrana ZSRR w wyścigu zbrojeń – osłabienie pozycji władz w Moskwie
Symbol niewydolności ZSRR – katastrofa w elektrowni jądrowej w Czarnobylu w IV 1986 (efekt skandalicznych zaniedbań, zagrożenie dla całej ludzkości, próba ukrycia przed światem, negatywne skutki wciąż odczuwalne)
Przebieg
1) „Pieriestrojka” Michaiła Gorbaczowa
1985 nowy przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow – program reform:
– pieriestrojka (ros. 'przebudowa’) – unowocześnienie państwa, ograniczenie biurokracji
– głasnost (ros. 'jawność’) – wykreślenie „kierowniczej roli KPZR” z konstytucji ZSRR, zniesienie cenzury, swobodna dyskusja i krytyka
– uskorienije (ros. 'przyspieszenie’) – naprawa gospodarki (poprawa organizacji pracy, ograniczenie wydatków na zbrojenia dzięki porozumieniu z USA, zgoda na powstawanie prywatnych firm)
Decyzje Gorbaczowa o historycznym znaczeniu:
– II 1989 wycofanie wojsk z Afganistan
– przyznanie się do wydarzeń historycznych, którym dotąd zaprzeczano (tajny protokół do paktu Ribbentrop-Mołotow, zbrodnia katyńska)
– XII 1989 ogłoszenie zakończenia zimnej wojny (Michaił Gorbaczow i prezydent USA George H.W. Bush)
Porażka reform Gorbaczowa:
– gospodarka radziecka była oparta na błędnych założeniach – nie dała się „naprawić”
– „konserwatyści” niezadowoleni z dopuszczenia prywatnych firm i z osłabienia ZSRR w polityce zagranicznej
– „reformatorzy” niezadowoleni ze zbyt małego zakresu zmian
– niektóre zmiany były sabotowane (np. walka z alkoholizmem, ograniczenie biurokracji)
– głasnost umożliwiła ujawnienie się zwolenników niepodległości poszczególnych republik ZSRR
2) Pucz moskiewski (zamach stanu Giennadija Janajewa)
Geneza:
– niezadowolenie konserwatywnych działaczy KPZR z reform Gorbaczowa i ich skutków
– planowane ogłoszenie nowego traktatu związkowego (dobrowolna konfederacja republik o szerokiej autonomii)
Przebieg:
– VIII 1991 w przeddzień podpisania traktatu – przejęcie władzy przez samozwańczy „Komitet Stanu Wyjątkowego” (konserwatywni działacze KPZR przeznaczeni do odsunięcia, na czele wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew) – areszt domowy dla Gorbaczowa, wprowadzenie wojsk do Moskwy
– zdecydowany sprzeciw działaczy demokratycznych (na czele prezydent Rosji Borys Jelcyn) – bojkot puczystów, obrona gmachu parlamentu
– masowe demonstracje, przejście wojska na stronę demokratów – upadek puczystów
Skutki:
– radykalizacja nastrojów (masowe manifestacje połączone z niszczeniem symboli komunistycznych)
– powrót Gorbaczowa, ale utrata znaczenia politycznego – wzrost znaczenia Borysa Jelcyna
– rozwiązanie KPZR
3) Dezintegracja (stopniowy rozpad) ZSRR
Interwencje Armii Radzieckiej przeciw wystąpieniom niepodległościowym:
– IV 1989 masakra w Tbilisi – brutalne rozpędzenie manifestacji na rzecz niepodległości Gruzji (większość ofiar – kobiety)
– I 1991 szturm komandosów na wieżę telewizyjną w Wilnie, skąd nadawano audycje niepodległej Litwy
11 III 1990 deklaracja niepodległości Litwy (jako pierwszej republiki związkowej ZSRR)
Postępujący rozpad ZSRR powstrzymywany przez negocjacje na temat nowego traktatu związkowego:
– sprzeciw mniejszych republik związkowych wobec utrzymywania traktatu ZSRR z 1922 (odbierającego im samodzielność)
– III 1991 referendum – większość głosujących za zachowaniem ZSRR (Litwa, Łotwa, Estonia, Gruzja, Mołdawia i Armenia zbojkotowały referendum)
– nowy traktat: konfederacja równoprawnych republik o szerokiej autonomii (podpisanie udaremnione przez pucz Janajewa)
Pucz Janajewa (VIII 1991) przyspieszył rozpad ZSRR:
– w czasie puczu ogłosiły niepodległość Łotwa, Estonia i Ukraina
– po puczu ogłosiły niepodległość Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Uzbekistan
– kolejne rozmowy przywódców republik dotyczyły już nie przekształcenia, ale likwidacji ZSRR
– IX 1991 uznanie przez ZSRR niepodległości Litwy, Łotwy i Estonii
XII 1991 układ białowieski (Rosja, Białoruś, Ukraina): likwidacja ZSRR, utworzenie dobrowolnej Wspólnoty Niepodległych Państw
26 XII 1991 oficjalne rozwiązanie ZSRR
Skutki rozpadu ZSRR:
– upadek jednego z dwóch supermocarstw (częściowo jego rolę przejęła Rosja)
– przekształcenie dawnych republik w niepodległe państwa
– podział arsenału nuklearnego ZSRR między Rosję, Ukrainę, Białoruś i Kazachstan (do 1996 wszystkie głowice nuklearne przekazane Rosji)
– reformy ustrojowe i gospodarcze w nowych państwach
– utworzenie Wspólnoty Niepodległych Państw – organizacji krajów postradzieckich (początkowo 3, obecnie 10)
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 36.10]
Ilustracja – „Bałtycki łańcuch” 23 VIII 1989 (żywy łańcuch z ok. 2 mln mieszkańców Litwy, Łotwy i Estonii przez te trzy kraje – wówczas republiki radzieckie). Upamiętniał 50. rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow o podziale Europy, w tym o oddaniu tzw. państw bałtyckich pod wpływy ZSRR. Władze ZSRR nie zdecydowały się zaatakować tej manifestacji, choć wcześniej i później tak robiły. [Kusurija – praca własna, CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org.