Lata 1947-1956 to dla Polski okres odbudowy kraju po wojnie, ale i terroru państwowego oraz intensywnych zmian mających upodobnić Polskę do ZSRR pod rządami Stalina.
Stalinizm w ZSRR:
– ścisła centralizacja władzy partii komunistycznej i państwa
– terror państwowy wobec „wrogów ustroju”
– indoktrynacja społeczeństwa: „kult jednostki” (Józefa Stalina), narzucenie stylu socrealistycznego w kulturze
– militaryzacja państwa (m.in. dominacja przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego kosztem produkcji dóbr konsumpcyjnych)
– centralizacja gospodarki (ścisłe planowanie, kolektywizacja rolnictwa, nacjonalizacja przemysłu i handlu)
indoktrynacja – wpajanie ludziom określonych poglądów przez propagandę, media, oświatę itp.
kolektywizacja – zamiana indywidualnych gospodarstw rolnych w duże, prowadzone wspólnie (pod nadzorem państwa)
nacjonalizacja (upaństwowienie) – przejęcie majątku (np. przedsiębiorstw) na własność państwa
W Polsce, po przejęciu władzy przez komunistów, na czele państwa i partii komunistycznej (PZPR) stanął Bolesław Bierut, przedwojenny działacz komunistyczny, a w czasie II wojny światowej agent radzieckich służb specjalnych (NKWD).
Przemiany ustrojowe
– sądownictwo: specjalne ustawodawstwo umożliwiające surowsze kary i ograniczające prawo do obrony, „ławnicy ludowi” w składach sądów, zastąpienie wykształconych prawników działaczami komunistycznymi po przyspieszonych kursach (w tzw. duraczówce)
– administracja lokalna: likwidacja samorządu terytorialnego, zastąpienie go hierarchicznym systemem tzw. rad narodowych
– rozbudowa administracji na wzór radziecki (wiele ministerstw zarządzających gospodarką, biurokracja, mianowanie na stanowiska urzędnicze działaczy partyjnych)
– ustanowienie systemu partii hegemonicznej – pozorny pluralizm polityczny: partia rządząca (PZPR) i dwa podporządkowane jej stronnictwa dopuszczone do częściowego udziału we władzy (ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i SD – Stronnictwo Demokratyczne)
System partii hegemonicznej był wyjątkiem w bloku wschodnim (tylko w Polsce i w NRD). W zdecydowanej większości „krajów demokracji ludowej” istniał system jednopartyjny, z tylko jedną legalną partią – komunistyczną.
Nowa konstytucja (22 VII 1952):
– zmiana nazwy państwa na „Polska Rzeczpospolita Ludowa”, potwierdzenie usunięcia korony z herbu państwa
– ustrój „demokracji ludowej” (jednolita władza państwowa – zniesienie trójpodziału władzy)
– jednoizbowy parlament (sejm), kolegialna głowa państwa (Rada Państwa)
– wiele ogólnikowych określeń (np. teoretycznie duże prawa obywateli, wolność słowa itd., ale w szczegółach odesłanie do ustaw)
Przemiany gospodarczo-społeczne
– „plan trzyletni” (1947-1949) – intensywna odbudowa ze zniszczeń wojennych, scalenie tzw. Ziem Odzyskanych z resztą kraju, rozwój przemysłu (migracja ze wsi do miast)
– współzawodnictwo pracy – promowanie wzorców tzw. przodowników pracy, przekraczających określone przez władze normy ilości i szybkości produkcji (np. stoczniowiec Stanisław Sołdek, górnik Wincenty Pstrowski) – na wzór radzieckich „stachanowców”
– „bitwa o handel” (Hilary Minc, 1947-1949) – ograniczenie prywatnego handlu przez utrudnianie działalności i represje wobec właścicieli sklepów, zastąpienie ich „placówkami uspołecznionymi” (sieć sklepów „Społem” w miastach i „Samopomoc Chłopska” we wsiach)
– „plan sześcioletni” (1950-1955) – przebudowa gospodarki na wzór ZSRR (intensywny rozwój przemysłu ciężkiego, częściowa kolektywizacja rolnictwa, niekorzystna dla ludności wymiana pieniędzy); symbole: Nowa Huta k. Krakowa, pierwszy samochód osobowy – „Warszawa” (na wzór radzieckiej „Pabiedy”)
Ciekawostka: Na wzór ZSRR i innych krajów bloku wschodniego podjęto próbę kolektywizacji rolnictwa w Polsce. Okazała się całkowicie nieudana w związku z oporem ludności i klęską nieurodzaju. Nieurodzaj próbowano tłumaczyć amerykańską dywersją (np. zrzucaniem stonki na pola ziemniaków). Ostatecznie w 1956 – rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa (Polska jedynym krajem w bloku wschodnim z prywatnymi gospodarstwami rolnymi).
Przemiany kulturowe
– zmiana przekroju społecznego miast (napływ ludności wiejskiej, zupełnie nowi mieszkańcy w Warszawie i miastach na Ziemiach Odzyskanych, osiedlanie robotników w śródmieściach, robotnicza Nowa Huta jako przeciwwaga dla konserwatywnego, inteligenckiego Krakowa)
– zmiany w wyniku przesiedleń ludności (usunięcie ludności i kultury niemieckiej, Polacy z Wilna w Gdańsku, a ze Lwowa we Wrocławiu; skupiska ukraińskie na Dolnym Sląsku, Pomorzu Zachodnim i Warmii)
– likwidacja analfabetyzmu dorosłych (powszechne, obowiązkowe kursy czytania i pisania, masowe tanie wydania klasycznej literatury)
– upowszechnienie bezpłatnej, jednolitej oświaty (zacieranie różnic w wychowaniu dzieci z różnych grup społecznych)
Socrealizm (realizm socjalistyczny) – obowiązujący nurt w kulturze:
– wykorzystanie sztuki w propagandzie (tematyka – budowa i sukcesy socjalizmu, kult pracy fizycznej, jasny morał; tzw. literatura produkcyjna)
– przejaskrawienie przedstawianych osób i zjawisk
– monumentalne rzeźby i budowle (przykłady: Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, pomnik Lenina w Nowej Hucie)
– muzyka chóralna, pieśni masowe
– motywy ludowe (bo sztuka miała być „socjalistyczna w treści, narodowa w formie”)
Walka z religią:
– represje wobec duchownych (procesy biskupa Czesława Kaczmarka i kurii krakowskiej pod zarzutami szpiegostwa, uwięzienie bez wyroku prymasa Stefana Wyszyńskiego)
– odbieranie Kościołowi dóbr ziemskich, szkół, szpitali itp., wycofanie nauki religii ze szkół
– ruch „księży-patriotów” (duchownych skłóconych z biskupami, a współpracujących z władzami państwa)
– podporządkowanie innych związków wyznaniowych (masowe aresztowania i inwigilacja duchownych, delegalizacja świadków Jehowy)
Upodabnianie Polski z ZSRR:
– radzieccy oficerowie na stanowiskach kierowniczych w wojsku, milicji i UB (marsz. Konstanty Rokossowski ministrem obrony)
– kult Stalina (nazwy ulic i instytucyj, pomniki; po śmierci Stalina w 1953 Katowice przemianowano na Stalinogród)
– na wzór kultu Stalina – kult Bieruta (nazwy miejscowości i instytucyj, pomniki)
– ujednolicenie ruchu młodzieżowego (Związek Młodzieży Polskiej łączący dotychczasowe organizacje, zastąpienie Związku Harcerstwa Polskiego przybudówką ZMP na wzór radzieckich pionierów)
– indoktrynacja młodzieży w szkołach
– podporządkowanie nauki (cenzura prac naukowych, „ekonomia polityczna” w programie studiów, marksistowskie podejście do nauk humanistycznych i społecznych, pseudonaukowe teorie Trofima Łysenki w naukach przyrodniczych)
Przedsięwzięcia propagandowe: budowa Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie („dar narodu radzieckiego”), V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów (Warszawa 1955 – wbrew intencjom organizatorów wyłom w obowiązującej sztuczności i sztywności)
System terroru stalinowskiego w Polsce
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP)
– oddziały terenowe MBP – urzędy bezpieczeństwa publicznego (stąd określenie UB lub bezpieka, a funkcjonariusze – ubecy)
– wzory i tradycje radzieckich służb specjalnych (patron – Feliks Dzierżyński, twórca aparatu terroru ZSRR)
– nadzór radzieckich „doradców” (początkowo także oficjalni szefowie – z ZSRR)
– na czele minister Stanisław Radkiewicz (funkcjonariusz bolszewicki jeszcze sprzed wojny)
– rozbudowa struktur w całej Polsce (urzędy w każdym powiecie, sieć donosicieli, osobne więzienia, także tajne)
– MBP podlegała Milicja Obywatelska – MO (odpowiednik policji) i osobna formacja wojskowa (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego – KBW)
– brutalne metody śledztwa (bicie, tortury, zastraszanie, przypadki zakatowania na śmierć w śledztwie)
Odpowiednik UB w wojsku i przeciw byłym AK-wcom – Informacja Wojskowa (jeszcze brutalniejsza, początkowo wyłącznie oficerowie radzieccy).
Ofiary represji – m.in. przedwojenni oficerowie WP, żołnierze podziemia (AK i in.), dawni żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie wracający do Polski, niekomunistyczni działacze polityczni, duchowni, inteligencja, przedsiębiorcy, krytycy władzy (także oskarżeni o tzw. szeptaną propagandę, czyli krytykowanie władzy w prywatnym gronie) itp. Łącznie różnym formom represji MBP podlegało ok. 6 mln ludzi, z czego 400 tys. przeszło przez więzienia.
„mord sądowy” – zabicie człowieka po fikcyjnym procesie sądowym (z fałszywym oskarżeniem i naruszeniem nawet komunistycznych procedur)
„proces kiblowy” – tajny proces sądowy odbywający się w celi więziennej, w czasie którego oskarżony mógł siedzieć tylko na sedesie
„proces pokazowy” – jawny, publiczny (relacjonowany w gazetach, radiu i kronikach filmowych) proces sądowy, zwykle z surowymi karami, mający pokazać siłę władz i potępić „wrogów ustroju”
Ofiary mordów sądowych były chowane bez pogrzebu, w anonimowych miejscach (np. tzw. łączka na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, ale też bardzo wiele innych miejsc w całej Polsce, także jeszcze nieodkrytych). Poszukiwaniem tych miejsc w celu odnalezienia, identyfikacji i godnego pogrzebu tych ofiar zajmuje się prof. Krzysztof Szwagrzyk z Instytutu Pamięci Narodowej z grupą archeologów-wolontariuszy.
Skutki terroru stalinowskiego w Polsce:
– duża liczba ofiar (ok. 100 tys. zabitych)
– represje dotykały także członków rodzin (usuwanie z pracy i studiów, pozbawianie środków do życia, złamane kariery zawodowe, czasem również uwięzienie)
– atmosfera strachu przed nagłym aresztowaniem (kary za tzw. propagandę szeptaną i słuchanie zachodnich rozgłośni radiowych, rozbudowana sieć donosicieli)
Choć główni funkcjonariusze stalinizmu zostali odsunięci od władzy w 1956 (cześć wróciła do ZSRR), niższe kadry urzędów, sądów i służb specjalnych pozostały na stanowiskach, mając o wiele większe możliwości życia i rozwoju od swoich dawnych ofiar
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 38.1, 38.2]
Ilustracja – pochód z okazji 1 maja (Święta Pracy), najważniejszego święta obchodzonego w bloku wschodnim. Zdjęcie wykonano w 1951 r. w Warszawie (dzisiejsze Rondo de Gaulle’a). Manifestanci niosą portrety Bieruta i Stalina (w odwrotnej kolejności, niż niesiony podpis), dalej Marksa, Engelsa i Lenina. Drugi transparent (częściowo niewidoczny) zawiera hasło na cześć ZSRR. W okresie PRL obecność na pochodzie pierwszomajowym była obowiązkiem każdego pracownika i ucznia, jednak w latach 50. nieusprawiedliwiona nieobecność mogła być powodem represji.