„Karnawał Solidarności” trwał kilkanaście miesięcy. 13 grudnia 1981 r. gen. Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego. Działacze „Solidarności” zostali uwięzieni, a na ulicach pojawiły się czołgi i patrole wojskowe.
Geneza
– „karnawał Solidarności” (wzrost poparcia dla NSZZ „Solidarność” nawet wśród członków PZPR)
– obawa działaczy PZPR przed utratą władzy
– odsunięcie od władzy ekipy Edwarda Gierka, połączenie kierownictwa rządu i PZPR w rękach gen. Wojciecha Jaruzelskiego
– kryzys gospodarczy (znaczne zmniejszenie produkcji, brak podstawowych towarów mimo przywrócenia reglamentacji, radykalne zmniejszenie dostaw paliw z ZSRR)
– wzrost radykalnych nastrojów w kierownictwie „Solidarności” i PZPR (dążenie do siłowego pokonania drugiej strony)
– szukanie przez władze pretekstu do siłowego stłumienia opozycji (propaganda państwowa – Jerzy Urban)
– naciski ZSRR i władz komunistycznych w innych krajach bloku wschodniego na stłumienie „Solidarności” (postrzeganej jako „kontrrewolucja”)
Jednym z argumentów zwolenników stanu wojennego było zagrożenie interwencją ZSRR (IX 1981 ogromne manewry wojskowe Zapad-81 wyglądające jak próba inwazji). Z drugiej strony po ujawnieniu przez USA wiedzy o takich przygotowaniach (dzięki działalności szpiega CIA, płk. Ryszarda Kuklińskiego) ZSRR naciskał na stłumienie „Solidarność” wyłącznie siłami PRL.
VIII 1981 stan wojenny gotowy do wprowadzenia (łącznie z plakatami wydrukowanymi w Moskwie, z miejscem na wpisanie daty)
Stan wojenny (czasowe ograniczenie praw obywatelskich) wprowadza się z powodu wojny. W sytuacji innego zagrożenia wprowadza się „stan wyjątkowy”, ale prawo PRL takiego nie przewidywało. Wprowadzono więc „stan wojenny”, co stało się pretekstem do mówienia o „wojnie rządu z narodem” albo „wojnie polsko-jaruzelskiej”.
Przebieg
Noc 12/13 XII 1981:
– przerwanie połączeń telefonicznych i emisji RTV w całym kraju
– uchwała Rady Państwa PRL o wprowadzeniu stanu wojennego
– przejęcie kierownictwa przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego – WRON (grupę generałów pod przewodnictwem Wojciecha Jaruzelskiego)
– opanowanie przez wojsko i milicję głównych obiektów i miast w całym kraju
– internowanie wg przygotowanych list działaczy „Solidarności” i ekipy Gierka (łącznie ok. 10 tys. osób)
– pacyfikacja trwających strajków przez wojsko i ZOMO
internowanie – pozbawienie wolności bez wyroku sądu, na podstawie decyzji władz administracyjnych
pacyfikacja – stłumienie protestu, manifestacji, oporu przeciwko władzy (dosł. 'uspokojenie’, ale pacyfikacja zwykle odbywa się siłą)
W kolejnych dniach:
– rozpowszechnienie informacji o stanie wojennym (nieustannie powtarzane przemówienie gen. Jaruzelskiego w radiu i TV, plakaty)
– patrole wojskowe i milicyjne (pokaz siły – czołgi na ulicach); wiele osób powołanych do służby wojskowej lub w milicji
– „godzina milicyjna”, zakaz przemieszczania się między miastami bez przepustki od władz, cenzura listów
– siłowe rozbicie manifestacji ulicznych i strajków (16 XII 1981 kopalnia „Wujek” w Katowicach – 9 zabitych górników)
– „komisarze wojskowi” w przedsiębiorstwach i instytucjach, militaryzacja głównych zakładów pracy (wojskowa dyscyplina, sąd wojskowy za odmowę pracy)
– zawieszenie działalności niemal wszystkich gazet i stowarzyszeń, zakaz zgromadzeń i strajków
– zamknięcie granic (wstrzymanie lotów i rejsów do i z Polski – wiele osób przebywających za granicą zdecydowało się pozostać na emigracji)
Reakcja „Solidarności”:
– chwilowa dezorganizacja (internowanie większości liderów z Wałęsą na czele, konspiracja pozostałych)
– lokalne protesty (szybko likwidowane przez władze), różnica zdań w sprawie ogólnopolskiej reakcji
– w miejsce dotychczasowych władz Tymczasowa Komisja Koordynacyjna – TKK (Zbigniew Bujak, Bogdan Lis, Władysław Frasyniuk, Władysław Hardek); żądanie uwolnienia internowanych i uwięzionych
– pierwsze zorganizowane protesty – 1 i 3 V 1982 (brutalnie rozbite przez ZOMO)
– nielegalne drukarnie, napisy na murach, ale generalnie wyhamowanie działalności
– bojkot telewizji przez aktorów
Reakcja międzynarodowa:
– azyl polityczny dla polskich emigrantów
– wsparcie finansowe i sprzętowe dla opozycji
– biuro „Solidarności” w Brukseli (kontakty ze związkowcami w innych krajach)
– tzw. dary (żywność i ubrania przekazywane do Polski, gł. za pośrednictwem Kościołów)
– 1983 Pokojowa Nagroda Nobla dla Lecha Wałęsy
Dalsza polityka władz:
– po ponownym włączeniu telefonów – oficjalne podsłuchiwanie rozmów
– X 1982 formalne rozwiązanie „Solidarności” i przejęcie jej majątku przez państwo
– stopniowe zwalnianie internowanych (na części wymuszono podpisanie tzw. lojalki – wyrzeczenia się działań przeciwko władzom – lub emigrację)
– I 1983 zawieszenie, a VII 1983 zniesienie stanu wojennego (amnestia dla więźniów politycznych)
– mimo zniesienia stanu wojennego trwały represje wobec działaczy „Solidarności” (procesy sądowe, dyskryminacja w pracy, pobicia przez SB), a manifestacje były brutalnie rozpędzane
– skrytobójcze zamachy SB na przeciwników władzy (X 1984 porwanie i zabójstwo ks. Jerzgo Popiełuszki przez oficerów SB)
– zaostrzenie cenzury i kodeksu karnego
„Solidarność Walcząca” (radykalne skrzydło opozycji w czasie stanu wojennego)
– zał. VI 1982 (Wrocław, przewodniczący Kornel Morawiecki)
– geneza utworzenia: sprzeciw wobec działalności Regionalnego Komitetu Strajkowego „Solidarności” (RKS) we Wrocławiu, wg Morawieckiego zbyt mało radykalnej
– cel: niepodległość Polski, obalenie komunizmu („Program Solidarności Walczącej”: niepodległość Polski, solidarność społeczna; także polityka międzynarodowa: niepodległość krajów bloku wschodniego, zjednoczenie Niemiec, rozpad ZSRR)
– działalność: masowe demonstracje (przeradzające się w walki uliczne), bardzo rozwinięta działalność wydawnicza (książki, czasopisma, dyskietki komputerowe, audycje radiowe; publikacje po rosyjsku kierowane do antykomunistów w ZSRR i żołnierzy radzieckich w Polsce)
– specyfika SW: zdecentralizowana struktura odporna na inwigilację SB, własny wywiad i kontrwywiad (dzięki temu przewodniczący SW ukrywał się skutecznie aż do X 1987)
– główny ośrodek – Wrocław, ale grupy SW istniały też w innych regionach
– SW była jedną z najbardziej zwalczanych przez SB grup opozycyjnych w Polsce
– symbole – połączenie litery S z kotwicą (nawiązanie do symbolu Polski Walczącej), dewiza „Wolni i solidarni”
SW była przeciw negocjacjom z komunistami przy „Okrągłym stole”. Po 1989 środowisko SW było marginalizowane przez główny nurt „Solidarności”.
Skutki
1) skutki polityczne
– powstrzymanie demokratyzacji (ponowne zaostrzenie cenzury i przepisów karnych)
– przejęcie wpływów w PRL przez środowisko wojskowe
– spadek poparcia PZPR (wystąpienie 850 tys. osób z partii)
– osłabienie „Solidarności” jako ruchu masowego (spadek z 10 milionów do kilku tysięcy osób), ale zarazem rozwój ugrupowań radykalnych (jak „Solidarność Walcząca”)
2) skutki społeczne
– ok. 50-100 ofiar śmiertelnych (dokładna liczba nie do ustalenia)
– według niektórych historyków – powstrzymanie znacznie większego możliwego rozlewu krwi (gdyby doszło do wojny domowej)
– poczucie beznadziei po stłumieniu 10-milionowego ruchu społecznego
– kolejna fala emigracji politycznej (w tym młoda inteligencja)
– wzrost znaczenia Kościoła katolickiego (alternatywna dla państwa instytucja społeczna)
3) skutki gospodarcze
– dalsza zapaść gospodarcza (zatrzymanie spadku produkcji przez zatrzymanie strajków, ale poza tym tylko doraźne nieskuteczne działania: podwyżki cen, reglamentacja wielu towarów; w rezultacie brak podstawowych towarów w sklepach i inflacja)
– dalsze pogorszenie poziomu życia, zastój cywilizacyjny
Tylko pojedyncze osoby poniosły odpowiedzialność za terror z czasów stanu wojennego (w tym nikt z kierownictwa państwa i PZPR). Z drugiej strony osoby, którym zniszczono zdrowie i karierę zawodową nigdy nie otrzymały właściwej rekompensaty.
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 40.1, 40.2]
Ilustracja – milicjanci z widoczną bronią palną (karabinkami automatycznymi) w czasie tłumienia demonstracji ulicznej w okresie stanu wojennego.