W końcu lat 80. XX w. bankructwo komunistycznej gospodarki było bardzo widoczne. Próby reform tylko pogłębiały kryzys. Rządzący wysunęli pomysł podzielenia się władzą z „Solidarnością” przy „Okrągłym stole”.
Geneza
1) Przyczyny polityczne:
– zaostrzenie represji SB (aresztowanie i deportacja lidera Solidarności Walczącej Kornela Morawieckiego – wrócił potajemnie; kolejna odmowa rejestracji „Solidarności”)
– konflikt wewnętrzny w PZPR (przeciwnicy zmian chcący siłowego rozprawienia się z „Solidarnością” i zwolennicy porozumienia się z „Solidarnością” w celu zachowania kontroli nad sytuacją w kraju)
– reformy Gorbaczowa w ZSRR (możliwość uwolnienia się od zależności, przyzwolenie na demokratyczne i wolnorynkowe zmiany w państwie)
– 1988 fala strajków (pacyfikowanych przez ZOMO), gł. postulat – rejestracja „Solidarności”
2) Przyczyny gospodarcze:
– 1987/1988 nieudana próba tzw. „drugiego etapu reformy gospodarczej” (system gospodarczy PRL był wadliwy w założeniach, a więc nie dawał się „naprawić”)
– 1988/1989 próby reform gospodarczych rządu Mieczysława Rakowskiego (m.in. liberalizacja prywatnej działalności gospodarczej, zniesienie reglamentacji, uwolnienie cen, odejście od centralnego zarządzania gospodarką) – wyzwolenie przedsiębiorczości, wpuszczenie kapitału zagranicznego do Polski, ale jednocześnie napędzenie hiperinflacji i umożliwienie rabunkowego przejmowania własności państwowej
Kryzys końca lat 80. XX wieku dotyczył wszystkich sfer życia:
– kryzys polityczny – konflikt w PZPR, frustracja działaczy „Solidarności”, narastająca krytyka nieudolności kolejnych rządów, niechęć do komunistów po zbrodniach okresu stanu wojennego
– kryzys gospodarczy – ciągłe braki w zaopatrzeniu sklepów, zacofanie cywilizacyjne w stosunku do Zachodu, kolejne podwyżki cen, wzrost zadłużenia zagranicznego, utrata wartości polskiej waluty (częste rozliczenia w dolarach)
– kryzys społeczny – poczucie beznadziejności sytuacji, ciągła nielegalna emigracja, poznanie „zachodniego stylu życia” przy jednoczesnej niemożności jego prowadzenia w Polsce, malejące zainteresowanie działalnością społeczną i polityczną
Przygotowanie do „Okrągłego stołu”:
– VIII 1988 początek poufnych rozmów władz z opozycją (m.in. spotkanie Kiszczak-Wałęsa) przy pośrednictwie Kościoła katolickiego
– produkcja i zainstalowanie rzeczywistego „okrągłego stołu” (mebla) w siedzibie rządu PRL
– XI 1988 telewizyjna debata Wałęsy z Alfredem Miodowiczem (szefem oficjalnych związków zawodowych)
Okrągły stół symbolizuje równość siedzących przy nim stron, a więc rozmowę bez uprzedzeń i przewagi kogokolwiek.
Ciekawostka: Początkowo „Okrągły stół” miał się zacząć już jesienią 1988. Powodem odwlekania obrad był konflikt w PZPR, której część nie chciała rozmów z opozycją, a przede wszystkim spełnienia wstępnego warunku – legalizacji „Solidarności”. Rządowa propaganda (kierowana przez rzecznika rządu Jerzego Urbana) przedstawiała to jednak jako efekt niechęci opozycji do rozmów. Po zmianach w składzie władz PZPR i uchwale dopuszczającej pluralizm związkowy (I 1989) obrady szybko rozpoczęto, co świadczy o tym, że problem był po stronie PZPR.
pluralizm – wielość, różnorodność
pluralizm związkowy – możliwość tworzenia i działania różnych związków zawodowych
pluralizm polityczny – możliwość tworzenia i działania różnych ugrupowań politycznych
Obrady „Okrągłego stołu” odbywały się oficjalnie II-IV 1989 w siedzibie Rady Ministrów PRL (obecnie Pałac Prezydencki) oraz innych obiektach rządowych w Warszawie. Poza oficjalnymi obradami plenarnymi (przy rzeczywistym „okrągłym stole”) odbywało się wiele posiedzeń mniejszych podzespołów i grup tematycznych, tzw. podstolików.
Ciekawostka: Jeszcze przed oficjalnym rozpoczęciem „Okrągłego stołu” (a także w trakcie obrad) odbywały się nieoficjalne spotkania przedstawicieli PZPR, „Solidarności” i Kościoła katolickiego w ośrodku rządowym w Magdalence k. Warszawy. Ich uczestnicy ustalali szczegóły spraw omawianych później oficjalnie, ale i integrowali się. Ze względu na poufny charakter spotkań i przedstawianie PZPR i „Solidarności” jako dwóch przeciwnych, zwalczających się ugrupowań, późniejszy wyciek informacji i zdjęć z Magdalenki (m.in. liderów obu stron pijących razem alkohol) był powodem do oskarżeń o zmowę.
Uczestnicy „Okrągłego stołu”
W obradach plenarnych (przy rzeczywistym „okrągłym stole”) wzięło udział kilkadziesiąt osób zaproponowanych przez dwie strony:
1) strona rządowa (tzw. rządowo-koalicyjna) – między innymi:
– Czesław Kiszczak (szef „bezpieki”, a zarazem inicjator „okrągłego stołu”)
– Stanisław Ciosek (działacz PZPR, uczestnik pierwszych poufnych rozmów z opozycją i Kościołem)
– Aleksander Kwaśniewski (działacz PZPR i minister ds. młodzieży, późniejszy prezydent RP)
– Leszek Miller (działacz PZPR, późniejszy premier RP)
– Alfred Miodowicz (szef „oficjalnych” związków zawodowych)
2) strona opozycyjna (tzw. opozycyjno-solidarnościowa) – między innymi:
– Zbigniew Bujak (lider „Solidarności” na Mazowszu, słynny z długiego ukrywania się przed SB w stanie wojennym)
– Władysław Frasyniuk (jeden z liderów „Solidarności” we Wrocławiu)
– Jacek Kuroń (w latach 50. działacz komunistyczny, później uczestnik „Marca 1968” i współtwórca „Solidarności”
– Tadeusz Mazowiecki (doradca strajkujących w czasie „Sierpnia 1980”, późniejszy premier RP)
– Adam Michnik (jeden z głównych uczestników „Marca 1968”)
– Lech Wałęsa (przewodniczący NSZZ „Solidarność”)
Obecni byli też udział duchowni jako tzw. obserwatorzy kościelni (m.in. późniejsi biskupi katoliccy Bronisław Dąbrowski i Alojzy Orszulik, a z wyznań niekatolickich – ewangelicki bp Janusz Narzyński).
O wiele większa grupa (ponad 700 osób) uczestniczyła w posiedzeniach „podstolików”, grup roboczych itp., do których zapraszano specjalistów z poszczególnych dziedzin.
Po obu stronach, oprócz działaczy politycznych i związkowych, byli także prawnicy, ekonomiści i naukowcy.
Spośród uczestników „okrągłego stołu” wywodziło się wielu późniejszych polityków tzw. III Rzeczypospolitej, między innymi trzech (z pięciu ogółem) Prezydentów RP.
Przeciwko porozumieniu z komunistami: część opozycji, m.in. Solidarność Walcząca (Kornel Morawiecki), Konfederacja Polski Niepodległej (Leszek Moczulski) i niektórzy uczestnicy „Sierpnia 1980” (m.in. Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda i Bogdan Borusewicz).
Postanowienia „Okrągłego stołu”
– częściowo wolne wybory do sejmu (35% miejsc dla kandydatów spoza PZPR i jej sojuszników)
– przywrócenie senatu (wolne wybory senatorów)
– przywrócenie urzędu prezydenta (wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe złożone z sejmu i senatu)
– zwiększenie znaczenia sejmu jako głównego organu władzy
– legalizacja „Solidarności”, „Solidarności” rolniczej i Niezależnego Zrzeszenia Studentów
– obecność opozycji w mediach (dostęp do rządowej TV, własna prasa)
– zwiększenie uprawnień Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich
W oficjalnych dokumentach „Okrągłego stołu” jest też wiele postulatów społecznych i gospodarczych, jednak w większości bez wiążących decyzji co do szczegółów.
Zmiany ustrojowe (senat, urząd Prezydenta PRL zamiast Rady Państwa) wprowadzono w konstytucji PRL tzw. „nowelą kwietniową” (IV 1989).
Skutki „Okrągłego stołu”
4 VI 1989 „wybory czerwcowe” – częściowo wolne (35% miejsc) do sejmu, wolne do senatu:
– wysoka frekwencja (62%) i zaangażowanie wolontariuszy w pilnowanie uczciwości wyborów
– wobec porażki tzw. listy krajowej złożonej z kandydatów rządowych władze zmieniły ordynację wyborczą przed drugą turą głosowania
– „Solidarność” zdobyła niemal wszystko, co mogła (35% miejsc w sejmie, 99 miejsc w senacie)
– VII 1989 prezydent – gen. Wojciech Jaruzelski (wybrany jednym głosem ponad minimum)
– początkowo premierem miał zostać gen. Czesław Kiszczak, ale nie zdołał skompletować rządu (stronnictwa podległe dotąd PZPR, czyli ZSL i SD, zawarły koalicję z „Solidarnością”)
– VIII 1989 pierwszy niekomunistyczny premier – Tadeusz Mazowiecki (ale tzw, ministerstwa siłowe – obrony i spraw wewnętrznych – obsadzone przez niemal rok przez komunistycznych generałów)
Zmiany polityczne i gospodarcze w Polsce po „wyborach czerwcowych” nazywa się „transformacją ustrojową”.
Zmiana nazwy państwa z „Polska Rzeczpospolita Ludowa” na „Rzeczpospolita Polska” (XII 1989) rozpoczęła okres „III Rzeczypospolitej”.
[podstawa programowa dla szkoły podstawowej – 40.3]
Ilustracja – mebel używany przy obradach „Okrągłego stołu” ustawiony w Pałacu Prezydenckim z okazji 30. rocznicy tego wydarzenia (1989-2019), w tej samej sali, w której odbywały się obrady, z tabliczkami opisującymi uczestników. Poza tą rocznicą stół jest cały czas wyeksponowany w innym pomieszczeniu pałacu. (fot. Dawid Drabik, Wikimedia Commons)